عمارت تاریخی شهرداری تبریز
وقتی در سرمای استخوانسوز تبریز و در میان دانههای درشت برف زنگ ساعتی را میشنوید که زوزهی باد را در خودش گم میکند و وادارتان میکند تا سر بلند کنید و به دنبال منبع صدا بگردید؛ چشمتان به ساختمان استواری میافتد با برجهای افراشته و صلابتی تاریخی که برای دههها است مردم شهر به آن عادت کردهاند و ساعتهایشان را با زنگ ساعت آن تنظیم میکنند.
ریشهی ساخت عمارت ساعت یا همان کاخ شهرداری تبریز را باید در سالها قبل جستجو کرد. یعنی تقریبا از زمانی که شهر پیرامون مهرانرود شکل گرفت و بازارها و خانهها و عمارتها در اطراف آن ساخته شدند. مهرانرود با وجود آنکه یکی از شریانهای مهم رونق و آبادانی شهر محسوب میشد در مواقعی تبدیل به قاتل ویرانگری میگشت که هیچ رحمی نسبت به انسانها یا ساختمانها و اموال بازاریها نداشت. بارانهای شدید و پرآب شدن سرچشمه، همیشه اهالی را گوش به زنگ خطری جدی میکرد: جاریشدن سیل.
طغیان رودخانه دغدغهی همیشگی مردم بود. برخی حکومتهای محلی تلاش میکردند تا با ساختن بندهایی مانع از آسیب رساندن سیل به ساختمانهای اطراف شوند، اما در سال 1314 در تبریز، آن هم تبریزی که افتخار تاسیس اولین شهرداری یا بلدیهی ایران را یدک میکشید؛ کسی به فکر مهار سیل نبود و بعد از آن خرابی بود و ویرانی و جان و مالهایی که اب همهشان را با خودش برد. شهردار بیکفایت قبلی نتوانسته بود پیشبینی لازم را برای ساخت مهاربند انجام دهد و این برای مردم شهر گناهی نابخشودنی به حساب میآمد. تبریز نیاز به ناجی داشت. انسانی کارآزموده و آشنا به امور که از اهالی خود شهر باشد. حاج ارفع الملک جلیلی چنین کسی بود. او که نزدیک به یک دهه تجربهی شهرداری تبریز را داشت و در آن زمان از خدمات دولتی کنار گذاشته شده بود، ریاست شهرداری تبریز را بر عهده گرفت، شروع به بازسازی شهر کرد و خیلی زود پروژهی جاهطلبانهای را آغاز کرد که چه به لحاظ نحوهی تامین منابع مالی و چه به لحاظ معماری و ساخت، شگفتگی مردم و حتی دربار شاه را برانگیخت. کار ساخت عمارت با اعتبار شهرداری آغاز شد و مدیریت اقتصادی حاج ارفع الملک زبانزد خاص و عام گردید. گفته میشود او توانست این ساختمان را با هزینهای کمتر از 150 هزار تومان (برخی منابع 250 هزار تومان ذکر کردهاند) بسازد.
معماری عمارت شهرداری تبریز
ساختمان عمارت براساس طرح معماران آلمانی و نظارت آنان ساخته و تکمیل شد. فرم U شکل ساختمان به گونهای است که در امتداد دو خیابان اصلی امام و ارتش جنوبی قرار میگیرد و در عین در نقطه تلاقی این دو بال ورودی فاخری را فراهم میآورد که با قرار گرفتن در مقابل میدان ساعت، به سمبلی یادمانی تبدیل از شهر تبریز تبدیل میشود.
شایعههای زیادی در مورد ایدهی معماران آلمانی برای به تصویر کشیدن نمادهای آلمان و مخصوصا حزب نازی گفته میشود. در تصاویر هوایی میشود فرم ساختمان را که بیشباهت به عقابی بال گشوده است مشاهده کرد، با اینحال هیچ سند محکمی برای اثبات این ادعا وجود ندارد. اما آلمانی بودن طرح نه در پلان آن که به آرایش نمای ساختمان باز میگردد.
بیش از هفتصد سال پیش، در اروپای قرون وسطی، سبک معماریای رواج پیدا کرده بود که بعدها گوتیک نام گرفت. گوتها قومی بربر و غارتگر بودند که در دنیای آن روز این عنوان را اصطلاحا به افراد فاقد فرهنگ و تمدن نسبت میدادند. معماری گوتیک نیز به این خاطر که شکوه دوران باستان و طرحهای کلاسیک یونانی و رومی را به کناری گذاشته بود، چنین لقبی به خود گرفت. ساختمانهای گوتیک اروپایی بسیار مرتفع بودند، تناسبات در آنها به گونهای طرحریزی میشد که پنجرههایی بسیار باریک و کشیده در نما خودنمایی کنند تا بیننده وقتی ساختمان را میبیند از عظمت و بزرگیاش شگفت زده شود. در اواخر قرن هجدهم بود که دوباره این سبک معماری بعد از صدها سال در انزوا قرار گرفتن در برخی از نقاط اروپا و از جمله آلمان طرفدار پیدا کرد. زمانی هم که آلمانیها تصمیم به ساخت عمارت شهرداری گرفتند معمارانی با چنین گرایشی مسئولیت پروژه را بر عهده گرفته بودند. شاید استفاده از همین سبک است که بنای ساختمان شهرداری تبریز را بیش از قدمتی که دارد تاریخی نشان میدهد و احساس تعلق آن به گذشتههای بسیار دور را در ذهن بیننده ایجاد میکند؛ در حالیکه به طور مثال در آن روزها آسمانخراشهای شیشهای در نیویورک ساخته میشدند و این سبک نئوگوتیک لزوما معماری متداول آن زمان نبود.
عمارت شهرداری تبریز در گذر زمان...
چند سالی بیشتر از افتتاح ساختمان نگذشته بود که ایران توسط متفقین اشغال شد. بنابراین ساختمان شهرداری شاهد اشغال تبریز توسط نیروهای روس بود. در دوران حکومت فرقهی دموکرات آذربایجان این ساختمان به عنوان مقر اصلی حزب و محل برگزاری میتینگها و جلسات آن به کار میرفت، ضمن اینکه آسفالت شدن خیابان مقابل عمارت و میدان ساعت نیز در همین دوره اتفاق افتاد. پس از انحلال فرقه و تصرف تبریز توسط قوای دولتی، دوباره کاربری شهرداری به ساختمان بازگشت و از آن زمان تا سالهای اخیر به عنوان مقر شهرداران تبریز ایفای نقش میکرد.
این ساختمان از سال 1386 به عنوان اولین موزهی شهر و شهرداریهای کشور برای عموم بازگشایی شد. تالار دوربینهای قدیمی، چاپ و نشر، فرش، هنرهای معاصر، خط و خوشنویسی، حکمت و دفاع مقدس میتواند تجربههای جالبی را پیش روی بازدیدکنندگان این عمارت تاریخی قرار دهد. دیدن تصاویر شهردارهای گذشتهی تبریز هم برای آنهایی که به تاریخ معاصر تبریز علاقهمند هستند فرصت خوبی برای مرور گذشتهی شهر است.
امکان مشاهدهی تجهیزات اولین واحدهای آتشنشانی شهر که در برج یانقین مستقر بودهاند و همینطور دیدن خودروهای قدیمی پلیس و آمبولانس و... که در محوطهی ساختمان قرار داده شدهاند؛ عمارت شهرداری تبریز را به یکی از مکانهایی تبدیل کرده که هر گردشگری حتما باید در سفری که به تبریز دارد از آن بازدید کند؛ بهخصوص اگر خیلی خوششانس باشد و بتواند با رفتن به پشت بام، تبریز را از زاویهای ببیند که شاید اندک افرادی در طول تاریخ فرصت تماشای آن را داشتهاند!